Bu yazının temel amacı bağlama (saz) enstürmanında bulunan, ancak gitarda bulunmayan koma seslerin, ek perdeler yardımı ile gitara nasıl uyarlanabileceğini açıklamaktır. Okuyucunun temel düzeyde gitar enstürmanını bildiği varsayılarak hazırlanmıştır.
Bağlamayı anlamak
Bağlama, icra edilmek istenen eserlerin makamı, yöresi, bağlamanın fiziki yapısı, eseri seslendirecek kişinin ses aralığı gibi değişkenlere göre akort edilen, bunun yanı sıra perde yeri değiştirilen, yeni perde ve tel eklenebilen hatta mevcut tel ve perdesi eksiltilebilinen bir enstürmandır. Örneğin 12 perdeli dede sazı isimli enstürman belli makamları çalabilecek şekilde sınırlandırılmış ve icrasını kolaylaştırılmışken, Neşat Ertaş gibi bazı ustalar, bağlamalarına ek perdeler takarak bağlamada icra edilebilen makam sayısını arttırmış ve icrasını zorlaştırmışlardır. Bu sebepten bağlama aslında bir enstürman formudur ve icracının icra etmek istediği esere göre ayar yapması gerekebilmektedir.
Peki nedir bu ayarlar?
Düzenler: Yüzyıllar öncesinden bugüne kadar kullanılmış 600’den fazla Türk müziği makamı olsa da günümüzde bilinen makam sayısı 119, kullanılan makam sayısı ise 40 civarındadır. TRT sözlü eserler repertuarında 119 makamdan yaklaşık 23.000 eser vardır. Bu eserlerin %84’ü şarkı ve fantezi formundadır ve %80’i 20 makamda, %13’ü başka 20 makamda, geri kalan %7’si ise diğer 79 makamda bestelenmiş durumdadır. (Tacettin Tınaz – Türk Müziği Eğitimi 2019). Her makam 8 ya da 9 farklı sesten oluşur ancak bu seslere nota demek doğru olmaz. Çünkü makamlarda nota isimleri değil seslerin aralığı önemlidir. Bu ses aralıkları neredeyse tam olarak batı müziği ile uyuşabileceği gibi içerdiği koma ya da arıza sesler ile sadece TSM’de kullanılan bir yapı olarak da karşımıza çıkabilmektedir. TSM’de toplamda 24 ses bulunmaktadır ve bu seslere perdesiz bir enstürman ile ulaşmak kolayken, perdeli bir enstürman olan bağlama ile bu seslere ulaşmak için perdelerin ve tellerin yapısı değiştirilebilmektedir. Bu değişimlere düzen denir ve bazen farklı ses aralıkları elde etmek için bazen ise yörsel tavırları daha kolay çalabilmek farklı düzenlerde bağlamalar kullanmak gerekebilir. Ne demiştik? TSM’de 24 farklı ses vardır. Ancak bu 24 ses, eşit aralığa göre bölünmüş sesler değildir. Yani TSM’de bir oktav ses batı müziğinden farklı olarak 12 eşit parçaya değil (TET12), 56 parçaya bölünmüştür (TET56) ve bu 56 sesin içerisinde sadece 24 ses kullanılmaktadır. Burada ek bir bilgi vereyim King Wizzard and Little Gizzard ise TET24 diye bilinen 24 eşit parçaya bölünmüş ses sistemini kullanarak müzik icra etmektedir. TSM ile çok ciddi benzerlik olmasına rağmen TET24 Arap müzik sistemi olarak kabul gören, TSM’ye nazaran çok daha kolay bir müzik metodudur. Bu konuda daha derin bilgi edinmek isterseniz TET12, TET24, TET56 ve TET72 kavramlarını araştırabilirsiniz. *TET72 Çin ve Hint müziği’nde kullanılır.
Karar Sesi: Bağlamanın tellerinin batı müziğinde isimleri vardır ancak çıkardıkları ses tellerin sahip oldukları isimlerden farklı olabilmektedir. Bu karar sesini etkiler ve bunun iki temel sebebi vardır.
1-Yukarıda değindiğim gibi bağlamanın ve şarkıyı söyleyen kişilerin çıkabileceği maximum ses aralığı olduğunu belirtmiştim.
2-Bir başka gerekçe ise, batı müziğinde la olarak kabul edilen 440mhz frekansındaki ses Türk Sanat / Halk Müziğin’de re olarak kabul edilmesidir. Çünkü batı müziğinde SOL anahtarı ile FA anahtarı bulunurken, TSM sadece SOL anahtarı kullanmayı tercih etmiştir. Bunun bir etkisi olarak yazılı ifade edilmiş bir eserde la notası gördüğümüz yerde re basmamız gerekmektedir. İşte bu gerekçeler ile bağlamanın karar sesi’nin ne olacağı belirlenir ve buna göre teller gevşetilir ya da sıkılır.
Sonuç: Günümüzde bağlama, batı müziği temelleri ile öğretildiği için her bağlama teline batı müziğinin karşılığı olan bir isim verilmiştir. Bu isimler bağlama telinin ismidir, bağlama telinin verdiği gerçek sesler değildirler! Dolayısı ile bir bağlama virtüözü repertuarındaki şarkılar icra etmek için bazen bağlama değiştirdiğini, yeniden akortladığını ya da sadece elindeki bağlamaya uygun eserleri çaldığını görebilirsiniz.
Sonuçtan yola çıkarak varmamız gereken nokta şu; eğer biz gitarımıza ek perdeler uygulayacaksak iki konu da karar vermemiz gerekir. Bunlar “Hangi makamlardaki eserleri çalacağız?” ve “Şarkıya söyleyecek kişinin ses aralığı nedir?” Bu konu hala karmaşık gelebilir ancak çok basit bir formülü var.
Karar sesi aslında bağlamanın la telinin hangi sese akort edildiği ile alakalıdır. Gitar tel gerginliği bağlamaya kıyasla çok yüksek olduğu için telleri sıkmak ya da gevşetmek ile sonuç alınamamaktadır. Yukarıda da değindiğim gibi bağlamadaki her bir tele nota ismi verilmiştir ancak bu isimler tellerin verdikleri sesleri ifade etmez! Genel olarak bağlamaların la teli, si ya da do olarak (karar sesi) akortlanır. Ben kendi gitarımda ses aralığım si karar akort edilmiş bir bağlamaya eşlik edebilecek kadar dar olduğu için si karar akortlanmış bir bağlamayı referans aldım. Bu sebepten aşağıda fotoğrafını görebileceğiniz gibi gitarımın 2. perdesine kapo taktım ve la sesini -> si sesine dönüştürdüm. Gerçekte artık si sesi vermesine rağmen bunu yine de la kabul ettim ve ekleyeceğim perdelerin yerlerini buna göre planladım. Ancak bu tamamen bana özgü oldu. Eğer siz daha pes ya da daha tiz ses aralığına sahipseniz, ona göre kapo takıp takmayacağınıza karar vermeniz gerekecektir. Fark etmenizi umduğum şey şu olmalı. Perde yerleri şarkıya eşlik edecek kişilere göre değişiklik göstermektedir! Aslında bu sebepten Tolgahan Çoğullu’nun perdeleri değiştirilebilen mikrotonal gitarı daha esnek bir çözüm olarak karşımıza çıkıyor. Ama sadece bağlama uyarlaması yapılacaksa yüksek bir gereklilik olmadığını söyleyebilirim.
Yazının devamında daha az kafa karıştırıcı olması için karar sesi kavramını elemek istiyorum. Yani bağlamanın la telinin la sesi verdiği bir evrende geçecek yazımız. Zaten bu duruma artık nasıl müdehale edeceğinizi biliyorsunuz. Diğer bir karmaşa olan makamlar için de bağlamada en sık kullanılan makamların kullandığı perdeleri referans alacağız bunlar.
Çargah makamı: do – re – mi – fa – sol – la – si – do
Buselik makamı: la – si – do – re – mi – fa – sol – la – sol#
Kürdi : la – si♭ – do – re – mi – fa – sol – la
Hicaz makamı : la – si♭ – do / do#3 – re – mi – sol – fa / fa#3
Uşşak : la – si♭2 – do – re – mi – fa – sol – la
Hüseyini : la – si♭2 – do – re – mi – fa#3 – sol – la
Dikkat: Perde isimlerini bilmek makamları bilmek anlamına gelmez. O bambaşka bir konu.
Bağlama ile icra edilebilecek başka makamlarda var ancak temel olarak bu 6 makamın içerdiği perdeler bizim için yeterli olacaktır. Çargah, Buselik ve Kürdi makamları aslında batı müziğinde de kullanılan ve komasız seslerden oluşan makamlar olduğu için bu makamlarda çalacağımız eserleri icra ederken hiç bir perdeye ihtiyacımız olmayacak. Dolayısı ile bu yazının konuları değiller. Ancak Hicaz, Uşşak ve Hüseyini makamlarına baktığımızda ise, si♭2- fa#3 – do#3 perdelerini görüyoruz. İşte tam olarak sahip olmamız gereken perdeler bunlar. Bunlarla beraber bağlamada aşağıdaki çizelgede de görebileceğinzi gibi farklı perdeler de bulunmaktadır. Ancak bu perdeler genelde eseri transpoze ya da süslemek için kullanılıyor. Çok nadiren ihtiyaç duyuluyor. Bu sebepten gitarın çalım konforunu kaybetmemek için sadece bu üç perdeyi gitarda bulundurmamız yeterli. Perde uygulamasına geçmeden önce perdelerin harf karşılıklarını hatırlayalım: “A= la | B = si | C= do | D = re | E = mi | F = fa | G = sol” olduğunu hatırlatalım.
Ek perde uygulaması nasıl olmalı:
F#3 = F# (fa diyez) perdesinin 3/1’ine yeni perde ekleyerek F#3 elde edilir.
Si♭2 = B (si) perdesinin 3/1’ine yeni perde ekleyerek Si♭2 elde edilir.
Do#3 = C# (do#) perdesinin 3/1’ine yeni perde ekleyerek Do#3 elde edilir.
Gözünüzden kaçmamıştır diye düşünüyorum ama yine de belirtmek isterim ki, koma sesler hesaplanırken, #3 koma sesleri için diyez sesin olduğu perde bölünürken, ♭2 olanlarda natürel sesin bulunduğu perde bölünmüştür. Bu bilgi ileri de bağlamadaki başka perdeleri uyarlarken işinize yarayabilir. Ayrıca bu seslerin 2 ya da 3 diye adlandırılmasının altında yatan sebep ise TSM’deki TET56 kavramından gelmektedir. Çok fazla kafa karıştırıcı olmaması adına bu konuya burada yer vermedim.
Bu konuda daha da derinlemesine öğrenmek isteyenler için iki kitap önerim var. Bu iki yazarın ortak özelliği, işlerini çok severek yapıyorlar, erişilebilirler ve sorularınıza cevap verirken sıkılmadan usanmadan yardımcı oluyorlar.
Tacettin Tınaz – Türk Müziği Eğitimi
Tolgahan Çoğullu – Mikro Tonal Gitar Metodu